اعتصاب کارگران صنعت نفت، گاز و پتروشیمی؛ داربستبندان در خط حمله
مشکلات، رنج، مشقت و مجموعه اعتصاب‌های امسال کارگران صنعت نفت، گاز و پتروشیمی
راکتور و میکس الفین و پلی اتیلن، پتروشیمی جم
برای فرزندان محمد صادقی، تعمیرکار مکانیک و راهنمای جرثقیل، شعله‌ای که در شب سوخت.
کارگران صنعت نفت، گاز و پتروشیمی از سال 1399 اعتراضات خود را گستردهتر کرده‌اند. این اعتراضات با پایان هرسال و عدم پرداخت معوقات و عیدی‌ها آغاز می‌شود و تا اواسط تیر ادامه می‌یابد. افزایش دستمزد قانونی و مصوب کافی نیست. معمولاً شرکت‌های نفت و گاز و پتروشیمی و پیمانکاری‌ها به بهانه‌های مختلف از پرداخت همین دستمزد مصوب سال جدید تا خردادماه سر باز می‌زنند. راستش را بخواهید شرکت‌ها اکثر مواقع بهانه هم نمی‌آورند. صرفاً می‌گویند: «همین است که هست، باید با دستمزد سال قبل کار کنید.» همچنان وضعیت مرخصی‌ها بسیار بد است. کارگران در سال‌های قبل، دو درخواست عمده را مطرح کرده‌اند: افزایش دستمزد و 10 روز مرخصی بعد از هر 20 روز کار. در این متن به اعتصاب کارگران این صنعت در سال 1401 می‌پردازیم.
اکثر پالایشگاه‌ها و شرکت‌های نفت، گاز و پتروشیمی در مناطق به‌اصطلاح آزاد و ویژه قرار دارند. بنا بر مقررات کار این مناطق، بسیاری از بندهای قانون کار شامل کارگران این مناطق نمی‌شود. بسیاری از قراردادها غیرقانونی است. قراردادهای به‌اصطلاح سفید امضاء، قراردادهای روزمزدی و قراردادهای ناقص. این قراردادها به کارفرما در دور زدن و ضایع کردن حق کارگر کمک می‌کنند. وضعیت تغذیه و اسکان، شرایط بد آب‌وهوایی، سختی کار، خطرات ایمنی و حوادث دائم در کار زندگی و معیشت کارگران این رشته‌ی صنعت را تهدید می‌کند. اکثریت کارگران «پروژه‌ای» هستند. شرکت‌های پیمانکاری شرایط استثماری بسیار سختی را اعمال کرده‌اند. خواست برچیده شدن این شرکت‌ها از دیگر مطالبات کارگران است.
در سال 1401، اعتراضات این صنعت، از 17 فروردین، به دلیل عدم پرداخت عیدی و پاداش کارگران روزمزد پتروشیمی چوار استان ایلام آغاز شد. در همان ماه بخشی از نیروهای رسمی مناطق نفت‌خیز و بازنشستگان صنعت نفت دست به اعتراض زدند. نیروهای معاونت خدمات تعمیرات و نگهداری واحد تعمیرات خطوط لوله نفت و گاز کارون و کارگران پروژه‌ای پالایشگاه کنگان، کارکنان نوبت‌کار بهره‌برداری نفت و گاز نیز در ماه فروردین دست به اعتراض زدند.
با آغاز اردیبهشت‌ماه، مانند سال گذشته، کارگران اقدام به اعتصاب و ترک کار در واحدهای مختلف پالایشگاهی و پتروشیمی کردند. سایت یک پتروشیمی بوشهر و پتروکیان (هنگام) و نیروگاه سیکل ترکیبی عسلویه از دیگر واحدهایی بودند که اعتصاب در آن‌ها شکل گرفت. این اعتراضات در انتهای ماه اردیبهشت و خرداد، گستردهتر شد و به اسلام‌آباد غرب، اهواز، گچساران و تبریز رسید.
در آغاز تیرماه، کارگران داربست‌بند شرکت‌های مختلف پتروشیمی دست به اعتصاب زدند. کارگران داربست‌بند که خط مقدم هر پروژه در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی هستند با مطالبه‌ی افزایش دستمزدها و بیست روز کار و ده روز استراحت در روز 4 تیر در 14 شرکت و در 9 مجموعه پتروشیمی اعتصاب کردند.
در این متن سعی می‌کنیم مشکلات، رنج، مشقت و مجموعه اعتصاب‌های امسال کارگران صنعت نفت، گاز و پتروشیمی را بررسی کنیم. این بررسی به ما ضرورت وجود یک تشکل مستقل کارگری در این صنعت را نشان می‌دهد و البته به طور کلی ضرورت وجود تشکل مستقل کارگری در دیگر شاخه‌های صنعت را نیز نمایان می‌کند. بررسی تجربه‌های مبارزات کارگران یک رشته از صنعت، نگاه و عمل ما کارگران را آگاهانه‌تر و دقیق‌تر می‌کند. پس اگر کارگری در هر رشته‌ی صنعت هستیم، باید به وضعیت هم‌طبقه‌ای‌هایمان در رشته‌های دیگر توجه داشته باشیم.
کارگران با ایجاد تشکلی از خودشان که مستقل از دولت یا نهادها و ارگان‌های غیرکارگری باشد می‌توانند از خود دفاع کنند. تنها در این صورت است که کارگر می‌تواند به نتیجه برسد و دستاوردهای اعتصابش را حفظ کند و با اطمینان خاطر و همبستگیِ کارگری، خودش را برای پیگیری مطالبه‌های بعدی در اعتصاب‌های بعدی آماده کند. اعتصاب به کارگران می‌آموزد قدرت کارفرمایان و قدرت کارگران در چه هست؛ به آن‌ها می‌آموزد که فقط درباره‌ی کارفرمای خودشان یا همکاران فعلِی خودشان فکر نکنند، بلکه تمام کارفرمایان، تمام طبقهی سرمایه‌دار و تمام طبقۀکارگر را در نظر بگیرند.”
روند اعتصابات
در جدول زیر خلاصه روند اعتصاب‌ها از ابتدای سال جاری (1401) تا اواخر تیرماه آمده است و علت‌های عمده‌ی ترک کار و اعتصاب در آن ذکر شده است[1]. توجه داشته باشید که تمامی مصائب و مشکلات کم‌وبیش برای همه‌ی کارگران این رشته‌ی صنعتی یکسان است. مسائلی مثل قراردادهای کار، سرویس رفت‌وآمد محل کار، اقامتگاه و وضعیت بد آن، تغذیه، خدمات و امکانات درمانی، بیمه، دوری مسافت محل کار تا منزل، مرخصی کم و دستمزد و عدم افزایش سالیانه آن طبق قانون، تعویق پرداختی‌ها، وضعیت شیفت‌ها، بدی آب‌وهوا و سختی کار، توحش و بی‌مسئولیتی شرکت‌های پیمانکاری[2] همگی گریبان گیر همه‌ی کارگران صنعت نفت، گاز و پتروشیمی است.
| شرکت | حوزه تخصص کارگران | نام مجموعه پتروپالایشی | شهر | علت عمده/خواسته کارگران | تاریخ اعتصاب/اعتراض | نحوه اعتصاب/اعتراض |
| پتروشیمی ایلام | کارگران روزمزد | پتروشیمی ایلام | چوار-لاشکن | عدم پرداخت عیدی و پاداش | 17 فروردین | اعتراض روبروی استانداری ایلام |
| مناطق نفت‌خیز جنوب و زیرمجموعه‌ها: نفت و گاز کارون، مارون، آغاجری و گچساران | پرسنل رسمی واحدهای بهره‌برداری-عملیات، کارگران رسمی و پیمانی | مختلف | اهواز | تغییر زمان شیفت از 12 به 8 ساعت/ عدم این تغییر | 22 فروردین و 24 و 28 اردیبهشت | اعتراض روبروی ساختمان 4 طبقه این شرکت |
| پیمانکاری مبین صنعت کوشای اسپانه | پروژه‌ای- ساخت مخازن | پالایشگاه آدیش کنگان | کنگان | افزایش 10درصدی دستمزد/ افزایش طبق قانون 57 درصد | 26 فروردین | تسویه با پیمانکار و ترک محل |
| بهره‌برداری نفت و گاز کارون،مارون، گچساران و مسجد سلیمان | پرسنل نوبت‌کاری عملیات بهره‌برداری | مختلف | اهواز | تغییر زمان شیفت از 12 به 8 ساعت/ عدم این تغییر | 31 فروردین | اعتراض روبروی ساختمان 4 طبقه این شرکت |
| پیمانکاری فرجود | کارگران پروژه‌ای | سایت یک پتروشیمی بوشهر(عسلویه) | بین پارسیان و کنگان | دستمزد پایین و شرایط عمومی کار | 4 اردیبهشت | ترک کارگاه به خوابگاه |
| پیمانکاری علیخانی | داربستبندان پروژه | فاز دو پتروشیمی پتروکیان | عسلویه | عدم پذیرش دستمزدها و شرایط کاری مورد درخواست کارگران توسط پیمانکار | 4 اردیبهشت | تعطیلی کارگاه |
| پتروشیمی بوشهر | مختلف | پتروشیمی بوشهر | عسلویه | 20 روز کار 10 روز مرخصی، دستمزد، شرایط عمومی کار | 5 اردیبهشت | اعتصاب و تجمع در محل کار |
| پیمانکاری لیموچی | کارگران پروژه‌ای-پیمانی | نیروگاه گاز سیکل ترکیبی B.O.O عسلویه | عسلویه | 20 روز کار 10 روز مرخصی، دستمزد، شرایط عمومی کار | 6 اردیبهشت | اعتصاب و تجمع در محل کار |
| شرکت ناورود | کارگران پروژه‌ای و درابست‌بندان | پتروپالایش کنگان | کنگان | 20 روز کار 10 روز مرخصی، دستمزد، شرایط عمومی کار بهداشتی | 6 اردیبهشت و 5 خرداد | اعتصاب و تجمع در محل کار/ تسویه با کارفرما |
| شرکت IGC | کارگران پروژه‌ای | پتروپالایش دهلران | دشت عباس دهلران | دستمزد و شرایط عمومی کار | 10 اردیبهشت و 6 تیر | اعتصاب و تجمع |
| پیمانکاری شیروانی | مختلف | پتروشیمی دماوند(فاز2 عسلویه) | عسلویه | 20 روز کار 10 روز مرخصی، دستمزد، شرایط عمومی کار | 6 اردیبهشت | اعتصاب و تجمع در محل کار |
| پیمانکاری‌های مختلف(کارفرمایی پناه صنعت) | پروژه‌ای جوشکار، ساخت مخزن، استراکچر، سیویل، پایپینگ، برقکار، ابزار دقیق | پتروشیمی گچساران | چهاربیشه-گچساران | دستمزد اسفندماه سال قبل،عیدی، سنوات، 20 روز کار 10 روز مرخصی، افزایش دستمزد | 17 و 19 اردیبهشت | اعتصاب و تعطیلی کارگاه‌ها |
| پتروشیمی تبریز | کارگران قراردادی | پتروشیمی تبریز | تبریز | اختلاف دستمزد با پرسنل رسمی، حذف پیمانکاری‌ها | 18 اردیبهشت، 21 تیر | اعتراض جلوی در ورودی |
| پیمانکاری جاسم فرامرزی و رمضان کرمی | کارگران مخزن‌سازی | پالایشگاه آدیش کنگان و ستاره فاز 11 | کنگان | خلف وعده پیمانکار | 21 اردیبهشت | اعتصاب و تعطیلی کارگاه‌ها |
| پیمانکاری پارسا(کارفرمایی شرکت بهره‌برداری و تعمیراتی مپنا) | کارگران پیمانکاری | فاز 19 کنگان | کنگان | عدم پرداخت دستمزد فروردین، حذف آیتم رفاهی، رد نشدن بیمه | 26 خرداد | اعتصاب |
| پیمانکاری فنی و مهندسی پتروپارس قدرت | داربستبندان | پتروپالایش کنگان | کنگان | بی‌توجهی شرکت به مطالبات(دستمزدها و مرخصی) | 28 خرداد | اعتصاب |
| آتی‌سازان پرشیا | کارگران پیمانکاری | فاز 19 کنگان | کنگان | نپذیرفتن دستمزد و نوبت کاری 20-10 | 28 خرداد | اعتصاب و تسویه‌حساب |
| مختلف* | داربستبندان | مختلف | مختلف | 20 روز کار 10 روز مرخصی، دستمزد، شرایط عمومی کار | 1 تیر تا 4 تیر | اعتصاب و ترک کار |
* اعتصاب داربستن‌بندان در شرکت‌های مختلف پیمانکاری در مجموعه‌های مختلف پتروپالایشی انجام شد. در ادامه فهرست این شرکت‌ها آورده می‌شود.
دیگر اعتصاب‌ها و اعتراض‌های پراکنده:
- 23 فروردین: بازنشستگان صنعت نفت مقابل ساختمان صندوق‌های بازنشستگی، پس‌انداز و رفاه کارکنان نفت در شهرهای تهران، کرمانشاه، اهواز، کرج و چند شهر دیگر تجمع اعتراضی برگزار کردند. علت این اعتراض، میزان مستمری و عدم اجرای طبقه‌بندی و همسان‌سازی بازنشستگان صنعت نفت بوده است.
- 9 خرداد: نیروهای ساخت مخزن و پایپ راک پتروشیمی اسلام‌آباد غرب به اعتصاب پیوستند. همچنین نیروهای پیمانکاری شیروانی پتروشیمی دماوند در فاز دو عسلویه هم دست از کار کشیدند.
- 6 تیر: کارگران اورهال (تعمیرات اساسی) پالایشگاه نفت تندگویان تهران در اعتراض به افزایش زمان کاری دست از کار کشیده و اعتصاب کردند.
اعتصاب داربستبندها
در روز چهارشنبه 1 تیر بخش‌هایی از نیروهای داربست‌بند شاغل در پیمانکاری‌های آپادانا، فراسکو، ساختار صنعت، رستاک پویا، اکسیر صنعت و ایده سازان اعتصاب خود را آغاز کردند. گروهی دیگر از کارگران داربست‌بند فاز 14 در سایت دو کنگان هم به اعتصاب پیوستند. در ادامه‌ی این روز، کارگران شرکت‌های پایندان، شهبازی، مطوری و حاجی پور به اعتصاب پیوستند. این اعتصاب‌ها در مجموعه‌های پتروشیمی صدف، پتروشیمی آپادانا، پتروشیمی دماوند، پتروشیمی کیان، سایت یک و دو پتروشیمی بوشهر، پتروشیمی آرین، پتروشیمی مرجان و پتروپالایش کنگان رخ داد.
پنجشنبه 2 تیر، کارگران شرکت پیمانکاری تناوب، پیمانکاری رشیدی، پیمانکاری همتی و پیمانکاری موسوی در پتروشیمی هنگام اعلام کردند که وارد اعتصاب شدند. جمعه سوم تیرماه تمام داربستبندهای شرکت اکسیر فاز 14 به اعتصاب پیوستند.
شنبه 4 تیر داربستبندهای پیمانکاری سلحشور در پروژه «آی جی سی» فاز ۱۴ پارس جنوبی و داربست‌بند و تست‌من پروژه‌ای شرکت آبادراهان در فاز 2 پالایشگاه آبادان، از پیمانکاری علوی، سلحشور و کرامت به اعتصاب پیوستند. یکشنبه 5 تیر کارگران عایق بند مخازن سرد پتروشیمی هنگام با خواست افزایش دستمزد دست به اعتصاب زدند.
درمجموع حدود 3000 کارگر داربست‌بند در 11 مجتمع پتروشیمی و بیش از 20 شرکت پیمانکاری وارد اعتصاب شدند. طبق برآوردها، آمار تعداد کل کارگران داربست‌بند صنعت نفت، گاز و پتروشیمی درمجموع در همین حدود است. یعنی اکثریت داربستبندها در ابتدای تابستان سال جاری در اعتصاب بوده‌اند.
حداکثر مزد داربستبندهای صنعت نفت، گاز و پتروشیمی در شروع سال جاری 16 میلیون تومان بوده است. بعد از این اعتصابات، اکثر پیمانکاری‌ها با دستمزدهای بالاتر از 20 میلیون تومان موافقت کردند. برخی از آن‌ها نیز حاضر به قبول 20 روز کار و 10 روز مرخصی شدند. با این نتیجه، داربستبندها به اعتصاب خود پایان داده و به سر کار بازگشتند. با این حال مبارزه‌ی کارگران در اینجا به پایان نمی‌رسد. کارگران صنعت نفت در مبارزه روزانه خود با مسائل و مشکلاتی مواجه‌اند. این مسائل ناشی از وضعیت عمومی مبارزه‌ی طبقاتی در سطح جامعه است. طبقهی سرمایه‌دار راه را برای استثمار و شکستن صفوف کارگران و حمله به معیشت آنان آماده می‌کند. سرمایه‌داران منفرد در هر شاخه صنعت هم ترفندهایی به کار می‌برند تا سود خود را به عنوان عضوی از طبقهی بزرگ سرمایه‌داران افزایش دهند. در بخش بعدی ترفندهای سرمایه‌داران و راه حل‌های کارگران را عنوان می‌کنیم.
ترفندهای سرمایه‌داران و چاره‌های کارگران صنعت نفت،گاز و پتروشیمی
در اینجا به دشواری‌های مبارزه‌ی کارگران صنعت نفت، گاز و پتروشیمی می‌پردازیم. بررسی مسائل و مشکلات روشن‌کننده‌ی راه صحیح مبارزه در برابر دست‌اندازی سرمایه‌داران به معیشت ماست. البته این مشکلات در راه مبارزه کارگران علیه سرمایه‌داران، مخصوص این صنعت نیست. در تمام رشته‌ها موانع و مشکلاتی بر سر راه مبارزه قرار دارد. سرمایه‌داران در هر شاخه صنعت بین کارگران تفرقه می‌اندازند. آن‌ها رقابت را در میان کارگران تشدید می‌کنند. به همین دلیل در همه‌ی رشته‌های صنعت به اتحاد و تشکل کارگری مستقل نیاز داریم. در این بستر، جایگاه اعتصاب داربستبندها روشن‌تر می‌شود.
در نبرد طبقاتی، سرمایه‌داران سیاست و تاکتیک‌های خود را اجرا می‌کنند. این می‌شود «مسائل» ما کارگران در راه مبارزه. مسائلی که به صورت جمعی با آن درگیر هستیم. و فرد فرد ما هم آن را حس می‌کنیم. در این نبرد، در برابر سیاست و تاکتیک‌های سرمایه‌داران، جبهه‌ی کارگران قرار دارد. کارگران هم باید تاکتیک‌ها و سیاست خود را اجرا کنند. در اینجا این مشکلات کارگران را به چند دسته تقسیم کردیم. و در انتهای هر بخش وظیفهی متناسبی که تشکل مستقل کارگری می‌تواند بر عهده بگیرد را مطرح می‌کنیم. این مهم است که بدانیم حل این مشکلات راه دیگری جز تشکل مستقل کارگری ندارد. و همین ضرورت وجود تشکل مستقل کارگری را نشان می‌دهد.
پیمانکاری‌ها
یکی از راه‌های جدا کردن کارگران از همدیگر و افزایش سطح رقابت میان آن‌ها، برون‌سپاری کارهای یک کارخانه یا شرکت است. کاری که به‌صورت دائم در یک کارخانه یا شرکت انجام می‌شد، امروز به پیمانکاران و شرکت‌های پیمانکاری سپرده‌شده است. این اصلاً تصادفی نیست. این یکی از ترفندهای سرمایه‌داران است. در سمت جبهه سرمایه، تشکیلات پیچیده کارفرمایان، پیمانکاران و شرکت‌های خصوصی پیمانکاری و پروژه‌ای وجود دارد. اما وجود پیمانکاران چه فایده‌ای به حال سرمایه‌داران دارد؟ و چه ضرری به اتحاد کارگران می‌زند؟
- وجود پیمانکار باعث جدا شدن بخشی از کارگران یک شرکت می‌شود. در مرحله اول، نیروهای شرکت اصلی را تعدیل می‌کنند. سپس کاری که به صورت عادی در آن شرکت انجام می‌شد، به یک شرکت پیمانکاری بیرونی سپرده می‌شود. معمولاً این پیمانکاران خود از سرمایه‌داران بزرگ همان شاخه صنعت هستند. اکثراً در هیئت‌مدیره همان شرکت مادر عضو هستند. درواقع خودشان به خودشان کار حواله می‌کنند و چک می‌کشند. کارگران هم اکثراً آن شرکت پیمانکاری را با نام صاحبش می‌شناسند. کار همان است که بود. فقط با این ترفند کثیف سرمایه‌داران توانسته‌اند بخشی از کارگران را در رشته‌های مختلف صنعت و نهادهای عمومی (مثل شهرداری‌ها و …) از دیگر کارگران جدا بکنند.
- وجود پیمانکاری‌ها باعث چند دستگی در میان کارگران همان حوزه تخصصی هم می‌شود. مسئله‌ای که برای کارگران صنعت نفت بسیار مشهود است. یعنی کارگران داربست‌بند، مکانیک یا جوشکار در یک محیط کاری (مثلاً یک فاز پتروشیمی یا حتی یک شرکت پتروشیمی) ممکن است با چند شرکت پیمانکاری متفاوت قرارداد داشته باشند و در عین حال هم‌اتاقی هم باشند.
- شرکت‌های پیمانکاری از طرق مختلفی می‌توانند حقوق کارگران را تضییع کنند. آن‌ها پرداخت دستمزد را به تعویق می‌اندازند. یک سری از بندهای دستمزدی را نمی‌پردازند و حق بیمه‌ی کارگران را پرداخت نمی‌کنند. قراردادهای کاری که این شرکت‌ها می‌بندند همگی کوتاه‌مدت (و یا برای کار معین) است. قرارداد به‌اصطلاح سفید امضاء، غیر کتبی و روزمزد هم در این شرکت‌ها امر معمولی است. بسیاری از قراردادها ازنظر حقوقی غیرقانونی هستند. معمولاً بعد از شکایت کارگران، پیمانکاران شانه بالا می‌اندازند و کارگران را به شرکت مادر حواله می‌دهند. شرکت مادر هم کارگران را دوباره به شرکت پیمانکاری پاس می‌دهد. اکثر مناطق جنوب که صنایع نفت، گاز و پتروشیمی در آن فعال است از مناطق آزاد یا ویژه‌ی اقتصادی محسوب می‌شوند. مناطق ویژه‌ی اقتصادی، مانند عسلویه و پارس جنوبی، عملاً از شمول قانون کار خارج‌اند و به همین دلیل شکایت از این شرکت‌ها و پیگیری مطالبات حقوقی کارگران از این شرکت‌ها بسیار سخت است. وجود مناطق آزاد و ویژه نیز یکی دیگر از تاکتیک‌های سرمایه‌داران است.
- اصول ایمنی و بهداشتی توسط شرکت‌های پیمانکاری رعایت نمی‌شود. از طرفی شدت و سختی کار بسیار بالاست و پیمانکاران برای اتمام پروژه فشار شدیدی بر روی کارگران وارد می‌کنند. وجود شرکت‌های پیمانکاری به سرمایه‌داران کمک می‌کند از زیر بار مسئولیت‌های ابتدایی ایمنی، فنی و بهداشتی شانه خالی کنند. به همین دلیل تحقق مطالبه‌ی کارگران برای داشتن محیط کار ایمن و رعایت اصول فنی و بهداشتی از این شرکت‌ها بسیار سخت است. حداقل اگر کارگران با شرکت اصلی پتروشیمی طرف حساب بودند مجبور کردن کارفرما به رعایت اصول ایمنی کار راحت‌تر می‌بود. و البته این تاکتیک جبهه‌سرمایه‌داران است. با رعایت نکردن اصول ایمنی، فنی و بهداشتی، سرمایه‌داران می‌توانند فشار بیشتری بر کارگران برای انجام کار وارد کنند و از این طریق سود بیشتری را در زمان کمتری به دست آورند. سود بیشتر برای سرمایه‌داران، به قیمت خون کارگران. باید تأکید کنیم رعایت کامل اصول ایمنی، فنی و بهداشتی وظیفهی کارفرما و پیمانکار است نه کارگر.
- اخراج کردن کارگران برای شرکت‌های پیمانکاری بسیار راحت‌تر است. یعنی پیدا شدن پیمانکاری‌ها باعث از بین رفتن امنیت شغلی برای کارگران شده است. از طرف دیگر حضور شرکت‌های پیمانکاری باعث شده تا شرکت اصلی مدت قراردادهای کارگران قراردادی را کوتاه‌تر از قبل کند و این دسته از کارگران را از بسیاری از حقوقی که کارگران رسمی در گذشته داشتند محروم سازد. پیدایی پیمانکاری‌ها ازیک‌طرف و قراردادهای موقت با وضعیت کاری بدتر و دشوارتر هم‌زمان با هم رخ دادند و به هم مربوط هم هستند. سرمایه‌داران از دو طرف به صف طبقه کارگر حمله کردند. اکنون بیش از 95 درصد کارگران در ایران قرارداد موقت دارند. پیشتر در شرکت‌های نفت، گاز و پتروشیمی کارگران رسمی از مزایای شغلی و امکانات درمانی برخوردار بودند، اما به مرور تمام مزایای شغلی کارگران را از آن‌ها گرفتند. بنابراین در صنعت نفت کارگران را به سه قسمت عمده تقسیم کردند. کارگران پروژه‌ای و پیمانکاری، کارگران قراردادی و کارگران رسمی و در هر بخش حقوق کارگران را تضییع کردند.
بدون اتحاد کارگران در سطح وسیع و مبارزه‌ی طبقاتی و تغییر توازن قوا به نفع طبقهی کارگر، امکان حذف پیمانکاران وجود ندارد. اولین گام در راه مبارزه‌ی متحدانه طبقهی کارگر ایجاد تشکل مستقل کارگری در محل کار(و در یک شاخه‌ی صنعتی و در یک کارگاه یا کارخانه) است.
قانون ظالمانه‌ی مناطق آزاد و ویژه
همان‌طور که گفتیم اکثر صنایع نفت، گاز و پتروشیمی در مناطق آزاد و ویژه قرارگرفته‌اند. کارگران این مناطق و درنتیجه قراردادهای کارشان تحت قانون کار نیست. در حقیقت سرمایه‌داران تکه‌هایی از کشور را جدا کرده‌اند و اسم آزاد و ویژه روی آن‌ها گذاشته‌اند. با حذف بسیاری از بندهای قانون کار، مقررات کاری این مناطق را تصویب کردند. واقعاً هم این مناطق برای سرمایه‌داران آزاد و ویژه است. آن‌ها در استثمار وحشیانه و به برده گرفتن کارگران آزادتر هستند. مناطق آزاد تجاری و صنعتی محلی است که در آن به‌طور خاص و استثنایی (نسبت به بقیه کشور) نیروی کار ارزان می‌شود. مناطق آزاد محلی هستند برای حراج نیروی کار مازاد کشور و ایجاد شکاف بین طبقه کارگر. تقریباً تمام بندهای قانون کار در مقررات کار این مناطق برای راحتی سرمایه‌داران تعدیل‌شده‌اند. مواردی مثل: قرارداد کار، قوانین اخراج کارگر، مدت کار، ساعت کار، سختی کار، مرخصی‌ها و سنوات، حق بیمه، دستمزد، حل اختلاف و پیگیری حقوق تضییع‌شده کارگران از مراجع رسمی.
قانون محصول مبارزه طبقاتی است و در نتیجه‌ی غلبه‌ی قدرت متشکل سرمایه‌داران بر پراکندگی کارگران، قانون را به گونه‌ای تغییر دادند که اجازه‌ی استثمار مضاعف کارگران را به سرمایه‌داران می‌دهد. اگر کارگران متشکل و متحد باشند، این توان را خواهند داشت که با مبارزه، شرایط کار بهتری به دست آورند و از شدت استثمار کم کنند
فقط و فقط یک تشکل کارگری مستقل می‌تواند با اتحاد کارگران این مناطق و صنایع نفت،گاز و پتروشیمی، نیروی لازم برای برچیدن این مناطق را فراهم کند.
مسئله مزد و مقاومت کارفرمایان در برابر افزایش آن در سال جدید
هرسال، شورای عالی کار طی بخشنامه‌ای، افزایش دستمزد کارگران را تصویب می‌کند. کارفرمایان و پیمانکاران هم در برابر این حداقل افزایش مقاومت می‌کنند. برخی سعی می‌کنند با فشار بر کارگران، آن‌ها را وادار کنند با همان دستمزد سال قبل کار کنند. برخی دیگر نیز افزایش دستمزد را کمتر از مقدار مصوب اعمال می‌کنند. مثلاً مقدار 37 درصد بدون مبلغ ثابت پرداختی و یا 10 درصد افزایش به‌جای مقدار 57 درصد افزایش مصوب. برخی هم در آیتم‌های خاصی از دستمزد، افزایش متفاوتی اعمال می‌کنند. در جدول زیر مقدار افزایش دستمزد مصوب سال قبل و امسال (1401) برای کارگر حداقلی‌بگیر آمده‌است.
| بخش دستمزد | سال 1400 | سال 1401 | درصد افزایش نسبت به سال قبل |
| حداقل دستمزد | 2.655.496 | 4.179.755 | 57.4 |
| حق مسکن | 450.000 | 650.000 | 44.4 |
| بن نقدی | 600.000 | 850.000 | 41.7 |
| حق اولاد (هر فرزند) | 265.549 | 417.975 | 57.4 |
| سنوات (حداقل با یک سال سابقه) | 140.000 | 210.000 | 50 |
| مجموع دستمزد کارگر بدون فرزند و سابقه کار | 3.705.495 | 5.679.750 | 53.3 |
| مجموع دستمزد کارگر با دو فرزند | 4.236.594 | 6.725.700 | 53.7 |
برای کارگرانی که پایه دستمزد آن‌ها بیشتر از حداقل اداره کار باشد، جدول مزد به صورت زیر خواهد بود:
| موارد | روزانه | ماهانه |
| درصد افزایش سایر سطوح نسبت به سال قبل | 38% | 38% |
| مبلغ ثابت اضافه پرداختی | 17.172 | 515.166 |
| پایه سنوات | 7.000 | 210.000 |
| بن کارگری | 28.333 | 850.000 |
| حق مسکن | 21.666 | 650.000 |
| حق اولاد(برای هر فرزند) | 13.932 | 417.975 |
کارفرمایان ممکن است از هر ترفندی برای طفره رفتن از افزایش دستمزد استفاده کنند. در هر صورت این اقدامات غیرقانونی هستند.
مواردی از این ترفندها که کارگران با اتحاد خود می‌توانند در برابرشان بایستند این‌هاست:
- شمول مزایای رفاهی در مالیات: کارفرما در هنگام کسر کردن مالیات از دستمزد پرداختی، مالیات را از مبلغ مزایای رفاهی پرداخت شده هم کسر می‌کند در حالیکه چنین مالیاتی را به دولت نمی‌پردازد.
- شمول حق اولاد برای محاسبه‌ی بیمه: سهم کارگر از پرداخت حق بیمه بر اساس پایه دستمزد روزانه کارگر و بن کارگری و حق مسکن هر فرد محاسبه می‌شود. کارفرما حق ندارد موارد دیگر پرداختی را در حق بیمه لحاظ کند.
- محاسبه‌ی حق بیمه برحسب حداقل دستمزد در هنگام پرداخت آن: همچنین کارفرما حق ندارد سهم خود از حق بیمه کارگر را را با محاسبه‌ی حق بیمه برحسب حداقل دستمزد (و نه دستمزد واقعی) کاهش دهد.
- هرگونه افزایش ساعت کاری یا کاهش مرخصی و هرگونه کار اجباری
- پرداخت دستمزد به نرخ سال قبل تا پایان ماه خرداد
- اخراج کارگران پیش از پایان سال برای خودداری از پرداخت عیدی و سنوات
- قراردادهای به‌اصطلاح سفید و روزمزدی بدون آیتم‌های قانونی
یک تشکل کارگری مستقل می‌تواند با پیگیری خود، در مقابل انواع و اقسام ترفندها و اقدامات غیرقانونی سرمایه‌داران و پیمانکاران مختلف بایستد و از منافع کارگران دفاع کند.
تخصص‌های مختلف کارگران
در هر شاخه صنعت کارگران در تخصص‌های مختلفی کار می‌کنند. این تخصص‌های مختلف الزاماً باعث تفرقه و جدایی کارگران و تضاد منافع آن‌ها نمی‌شود. بسیاری از کارگران در هر رشته‌ای می‌دانند که منافع کارگران فقط در اتحاد با هم قابل دستیابی است. اما نیاز به هماهنگی بین کارگران بخش‌های مختلف تخصصی وجود دارد. در صنعت نفت، گاز و پتروشیمی هم مشاغل مختلفی وجود دارد. راننده لیفتراک، نجار، جوشکار کد، جوشکار عمومی، لوله‌کش صنعتی (فیتر)، داربست‌بند، مکانیک عمومی، کارگر تأسیسات، کارگر ریگر و غیره همه در تولید این صنعت نقش دارند.
به هر حال شکاف‌های بالقوه‌ای هم در میان کارگران وجود دارد. در اینجا 2 مورد را مطرح می‌کنیم.
1.کارگران در هر تخصص، به دلیل اینکه کار یکسانی انجام می‌دهند، با همکارانشان احساس نزدیکی بیشتری می‌کنند. همچنین شرایط کاری و قرارداد کار برای همکاران یک حوزه عمدتاً یکسان است. شاید برخی از کارگران یک تخصص خاص احساس کنند چون در حق همکارانشان ظلم شده، پس فقط باید خواسته‌های همکاران حوزه‌ی کاری خود را پیگیری کنند.
2. ممکن است بخشی از کارگران به دلایل مختلف، دستمزد و مزایای بالاتری از دیگر کارگران دریافت کنند. در این صورت آن‌ها قدرت چانه‌زنی بالاتری نسبت به بقیه‌ی کارگران خواهند داشت. ممکن است بخشی از این کارگران متخصص، از اعتصاب سود بیشتری ببرند و بعد از رسیدن به خواسته‌هایشان، از صف دیگر کارگران جدا شوند.
در جریان مبارزه‌ی کارگران، حفظ اتحاد مهم‌ترین مساله است. معامله‌ی بخشی از کارگران با کارفرما به ضرر منافع بقیه کارگران، اتحاد کارگران را نابود می‌کند و در نهایت ضررش بیشتر است و باعث ایجاد رقابت و شکاف بین کارگران می‌شود.
قطعاً وظیفهی یک تشکل کارگری، توجه به این شکاف‌های بالقوه و ارائه راهکارهایی جمعی برای نزدیک کردن کارگران به هم است. این فعالیت‌ها هم باید به صورت دائم و مستمر باشد. سازمان‌دهی اعتراضات و اعتصاب تنها یکی از وظایف تشکل کارگری است. تشکل مستقل کارگری وظیفه‌ای آموزشی هم دارد. به‌طور مستمر باید شرایط کار و معیشت روزمره کارگران را پیگیری و در رفع مشکلات و نگرانی‌های هر کارگری تلاش کند.
داربستبندها در خط مقدم
در صنعت نفت گاز و پتروشیمی تجهیزات مختلفی کاربرد دارد. تجهیزات ثابتی مثل:
- مبدل‌های حرارتی (HEAT EXCHANGER)
- برج‌ها (TOWER)
- مخازن ذخیره (STORAGE TANKS)
- بویلر (BOILER)
- مخازن تحت فشار (PRESSURE VESSELS)
- راکتور و میکسرها (REACTOR EQUIPMENT)
- کوره‌ها (FURNACES)
- شیرهای صنعتی (VALVE)
- فیلترها (FILTER)
و تجهیزات متحرکی مثل:
- پمپ‌ها (سانتریفیوژ، دنده‌ای، مونوپمپ، لوب پمپ، پیستونی، دیافراگمی، مستغرق و …)
- کمپرسورها (نیتروژن، اکسیژن، هیدروژن و…)
- توربین‌ها (گاز، بخار، انبساطی و …)
- گیربکس‌ها (هلیکال، هلیکال بول، شافت موازی و …)
- خنک‌کننده‌های هوایی (AIR COOLER)
- دمنده‌ها (BLOWER)
برای نصب، راه‌اندازی و تعمیرات این واحدها نیروهای مختلفی درگیر هستند. برای اینکه این نیروها بتوانند کار خود را انجام دهند نیازمند سازه و چارچوبی در ارتفاع هستند. این چارچوب‌ها بر اساس سازه‌هایی به شکل داربست ساخته می‌شوند. سازه‌هایی مثل داربست چکشی یا مثلثی، پلکان موقت کارگاهی و سکوهای کار، برجک متحرک و زیرپایی فلزی گالوانیزه نقش تجهیزات دسترسی را دارند.
یکی از مهم‌ترین مسائلی که کارگران داربست‌بند با آن درگیرند، ایمنی و حادثه در کار است. سقوط کارگران از ارتفاع، عمده‌ترین دسته‌ی حوادث کار در کشور است. برای داربستبندهای صنعت نفت رعایت اصول ایمنی و آموزش صحیح و رایگان تمام کارگران داربست‌بند اهمیت دارد. همان‌گونه که در ادامه توضیح می‌دهیم و قبل‌تر تأکید کردیم مقصر حوادث کار، حتی در صورت وجود تجهیزات ایمنی و ارائه‌ی آموزش، کارگران نیستند. این نظام سرمایه‌داری است که به طرق مختلف شرایط نا‌ایمن کار را به کارگران تحمیل می‌کند. رعایت کامل اصول ایمنی، فنی و بهداشتی وظیفهی کارفرما و پیمانکار است نه کارگر.
پیمانکاری‌ها با توجه به اولویت‌ها و زمان‌بندی کاری خودشان، باید به‌سرعت داربست و پلکان را نصب کنند. به همین خاطر هم معمولاً فشار بسیار شدیدی به کارگران برای تسریع کار وارد می‌کنند. این فشار همراه با تهدیدهای گوناگون هم هست. هوای مناطق نفت‌خیز جنوب و شرایط ویژه‌ی محیط پالایشگاهی و پتروشیمی، اهمیت ایمنی کار را دوچندان می‌کند. سقوط از ارتفاع در اثر غش‌وضعف ناگهانی، سقوط داربست، برخورد تجهیزات دیگر با داربست و کارگر و برخورد اشیاء رهاشده از مهم‌ترین مسائل کارگران داربست‌بند است. ضمن اینکه، این مسائل ایمنی مختص داربستبندها نیست. بلکه بقیه کارگران مثل کارگران جوشکار، برقکار و فیتر روی همین داربست‌ها کار می‌کنند و آن‌ها هم در معرض همین خطرات هستند. اصول ایمنی نصب داربست البته مختص کارگران داربست‌بند است.
طبق ماده‌ی ۹۵ قانون کار، «نظارت مستمر بر حوزه‌ی ایمنی کار بر عهده‌ی کارفرمایان است که باید شرایط صیانت از کارگران را به‌طور دقیق بررسی کنند.» این بند از قانون کار برای کارگران کافی نیست. کارگران صنعت نفت، گاز و پتروشیمی با پیمانکاری‌ها سروکار دارند و این پیمانکاری‌ها هیچ مسئولیتی را نمی‌پذیرند (دیگر کارفرمایان و سرمایه‌داران هم هر جا بتوانند از مسئولیت و پاسخگویی شانه خالی می‌کنند). منفعت سرمایه‌دار و کارفرما در این است که کار را با کمترین هزینه‌ها و بیشترین سرعت انجام دهد. به همین دلیل این گرگ طماع بی‌اخلاق پرمدعا به‌راحتی تن به رعایت اصول ایمنی و فراهم کردن تجهیزات لازم و آموزش رایگان و فراهم کردن محیط ایمن نمی‌دهد. تنها راه مقابله با فشار کارفرمایان و پیمانکاری‌ها و اطمینان از ایمنی کار، اتحاد کارگران و ایجاد تشکل کارگری مستقل است. تشکلی که با نیروی کارگران عضو، سرمایه‌دار را وادار کند که آنچه برای ایمنی کار ضرورت دارد -از آموزش اصول ایمنی گرفته تا تهیه وسایل ضروری برای ایمنی کار- را فراهم کند. وادار کردن کارفرما به رعایت ایمنی کار و جبران خساراتی که از حوادث کار ناشی می‌شود برای یک کارگر تنها معمولا ممکن نیست اما برای جمع متشکلی از کارگران قابل دستیابی است.
در سال جاری، تا ابتدای تیرماه، اعتصاب‌های متعددی در واحدهای مختلف صنعت نفت، گاز و پتروشیمی رخ داد. از طرفی تمامی داربستبندها اعتصاب کردند و پس از آن بقیه‌ی کارگران هم مجبور به ترک کار شدند. چون داربستی در کار نبود تا روی آن کار کنند!
در برابر خواست و اراده‌ی کارگران، عده‌ی معدودی در گروهی به نام «مدیریت پایپینگ» با مذاکرات پشت پرده و تبلیغات، سعی داشتند که کارگران را از اعتصاب در سال 1401 منع کنند. آن عده معدود، تمام فصل بهار و تیرماه را بر ضد اعتصاب تبلیغ کردند.
کارفرمایان هم پس از هر اعتصاب، در گروه‌های مختلف اعلامیه‌ی جذب نیرو پخش کردند. یکی از حربه‌های کارفرمایان در مورد اعتصاب داربستبندها این بود که از کارگران دیگر حوزه‌ها برای نصب داربست استفاده کنند؛ بدون توجه به خطرات بسیاری که برای آن کارگران و دیگر کارگرانی که قرار است روی این سکوها کار کنند. نبود کارگر متخصص داربست‌بند در مناطق پتروشیمی چیزی است که در همه‌جای جهان رخ می‌دهد. کارفرمایان هم برای سود خودشان دست به هر کاری می‌زنند.
پس در اعتصاب امسال و در صنایع نفت،گاز و پتروشیمی چند نکته وجود دارد. از طرفی گروهی هستند تحت عنوان مدیریت پایپینگ که سعی می‌کنند منافع بخشی از کارگران را جداگانه به‌پیش ببرند و با این کار در میان کارگران تفرقه ایجاد می‌کنند. اینکه تعداد افراد این گروه چقدر است اهمیتی ندارد. ممکن است یک نفر باشد که چنین تبلیغاتی به راه انداخته است. مهم این است که این فرد وسیله‌ای برای اجرای ترفند کارفرمایان است. کارفرمایان باید جلوی اعتصاب‌های مداوم و اتحاد کارگران را بگیرند. به همین دلیل سعی می‌کنند با گروه تخصصی که بیشترین قدرت چانه‌زنی دارد مذاکره کنند و از طریق آن‌ها اتحاد را بشکنند. این قدرت چانه‌زنی بالا در دست کارگران پایپینگ و جوشکار است. علت این قدرت هم تخصص کارگران پایپینگ و جوشکار و کمبود این نیرو است.
کارفرمایان برای شکستن اتحاد کارگران بر جذب این گروه از کارگران تمرکز می‌کنند و این مسئولیت این دسته از کارگران را برای حفظ اتحاد همه‌ی کارگران بیشتر می‌کند. داربستبندها هم از نظر تخصص وضعیت مشابهی دارند، با این تفاوت که کارشان یا اعتصابشان مستقیماً روی کار بقیه‌ی کارگران تأثیر دارد و می‌تواند کل فرآیند کار را مختل کند. آیا امکان دارد، منافع هر گروه از کارگران جدای از بقیه‌ی کارگران به‌پیش برده شود؟ تا وقتی‌که سرمایه‌دار با یک بخش از کارگران مواجه است، امکان این را دارد که با حربه‌های مختلف، اعتصاب آن‌ها را بشکند و درنتیجه کل کارگران آن شاخه را به اطاعت وا دارد. نقش تشکل و اتحادیه‌ی کارگری این است که رقابت بین کارگران را ملغی کند. کارگران در تشکل خود می‌گویند ما به جای اینکه با هم سر منافع فردی و بخشی خود رقابت کنیم، متحد می‌شویم. و از طریق این اتحاد نفع بزرگ‌تری می‌بریم. در طول تاریخ مبارزات کارگران بارها چنین شده که کارفرما و سرمایه‌دار حاضر بوده‌اند مبالغ بسیار بالاتری را به عده‌ای از کارگران یا کارگران جدید بیرون از مجموعه بدهند، تا تن به تشکیل یک تشکل و اتحادیه‌ی کارگری ندهند. تشکل کارگری و کارگران پیشرو می‌بایست قبل از اعتصاب شرایط همه‌ی کارگران را رصد کنند و به مشکلات هر بخش گوش کنند. همه‌ی کارگران هم باید در تشکل خود حضور فعال داشته باشند و همچنین، گروهی خاص نباید منافع جمعی کارگران را فدای منافع خود کند. مهم‌ترین کارکرد یک تشکل کارگری، جلوگیری از رقابت درون کارگران است.
ضرورت وجود تشکل مستقل کارگری
در این متن به مجموعه مشکلات کارگران صنعت نفت، گاز و پتروشیمی پرداختیم. خلاصه‌ای از اعتصاب‌ها و اعتراضات کارگران و ایستادگی‌شان در برابر سرمایه‌داران را ارائه دادیم. نتیجه این بررسی، ضرورت وجود تشکل مستقل کارگری است. این تشکل برای اینکه کارگران بتوانند در هر بخش صنعت از خود دفاع کنند و مطالباتشان را محقق کنند الزامی است. از طرفی برای حفظ دستاوردهایشان، نیاز به اتحاد گسترش یابنده دارند. تشکل مستقل کارگری بخش ضروری این مسیر است. وظیفهی یک تشکل کارگری مستقل، صرفاً سازمان‌دهی اعتصاب و اعتراض نیست. تشکل مستقل کارگری، مدرسه آموزش مبارزه برای کارگران است.
تشکل کارگری یک ابزار مبارزاتی برای کارگران است. کارگران با پیگیری مطالبات قانونی‌شان از کارفرما ابزاری به دست می‌آورند تا علاوه بر بهبود شرایط کار و بهبود معیشت خود، به منافع مشترک، قدرت مشترک و اتحاد در سطح همان بنگاه اقتصادی که در آن مشغول‌اند دست پیدا کنند. مبارزه‌ی اقتصادی کارگران راهی جز از این مسیر نخواهد داشت. آگاهیِ برآمده از روند اتحاد در مبارزه‌ی اقتصادی در سطح یک بنگاه مقدمه‌ای است بر رشد آگاهی طبقاتی کارگران در سطح جامعه. آگاهی طبقاتی که در سطح وسیع جغرافیایی و شاخه‌های صنعتی گوناگون به وجود می‌آید. کارگران در این آگاهی جمعی خود را در قامت یک طبقه می‌یابند و می‌توانند برای منافع مشترکشان به صورتی آگاهانه بجنگند.
[1]. عمده این گزارش‌ها برگرفته از کانال تلگرامی شورای سازمان‌دهی اعتراضات کارگران پیمانی نفت است.
[2]. البته در یک نظام سرمایه‌داری همه‌ی سرمایه‌داران به‌عنوان یک طبقه، با توحش، کارگران را استثمار می‌کنند. اتحاد ما می‌تواند آن‌ها را به عقب براند. همان‌طور که گرگ‌ها را می‌ترسانیم و به عقب می‌رانیم. کارکرد پیمانکاران و شرکت‌های عریض و طویل و متعدد آن‌ها این است: مانع ایجاد کردن در برابر اتحاد کارگران و شکستن همبستگی ما.